Ditët e fundit ne kemi qenë të gjithë dëshmitarë të një ndryshimi rrënjësor të perspektivës që papritmas dhe papritur përfshiu të gjithë në të njëjtën kohë. Ditët e fundit kemi parë paraqitjen e pashmangshme të Coronavirus në cdo cep te shoqërisë, duke lënë të shfaqen shumë sfida në përballjen me ndryshimet e vështira në zakonet e përditshme, por edhe në shumë raste kujtimet e një të kaluare më të vjetër: e detyruar, e izoluar, e pafuqishme, e prekshme, në mëshirën e ngjarjeve të reja dhe të panjohura. Me pak fjalë, i vogël përpara diçkaje më të madhe se të gjithë ne! Por nëse ne jemi të gjithë të vegjël, tek të cilët të rritur duhet të mbështetemi?
Epidemia Covid-19, nga 10 Mars 2020 Pandemi, po provokon shumë reagime të ndryshme dhe në shumë fusha të jetës: ekonomike, politike, sociale, personale. Në të gjitha nivelet duket se ekuilibri i vështirë për tu gjetur është të identifikoni shkallën e duhur të mbrojtjes: të mjaftueshme për të na mbajtur, konkretisht, “të gjallë” ose të paktën të shëndetshëm përballë rrezikut të afërt, por edhe largpamës në lejimin tonë për të ruajtur energjitë e nevojshme për të toleruar një emergjencë që mund të vazhdojë, mbase duke përgatitur terrenin për një ngjitje të shpejtë pasi të kalojë rreziku.
Manifestimi i parë i këtij ekuilibri të vështirë: lajmet –Pikë së pari alarmi. shumë shumë alarm. Kur të japim një lajm duhet ti referohemi një treguesi konkret, më të rregulluar dhe sa më pak panik: le të vazhdojmë të axhornojmë sigurisht, por jo minutë për minutë. Nuk ka dobi për askënd, përveç atyre që duhet të organizojnë ndërrime në spital dhe ata që organizojnë punët në vijën e parë të betejës. Një herë në ditë është e mjaftueshme për të kuptuar se si të mbroheni, gjithçka tjetër rrezikon të ushqejë vetëm ankth, panik dhe një ndjenjë të rrezikshme të mposhtjes.
Në mesin e shumë reflektimeve të mundshme, nga një perspektivë psiko-traumatike është e pashmangshme të mos vini re se, nga pikëpamja emocionale, kjo humbje e papritur e ndjenjës së mbrojtjes dhe sigurisë ka lënë vend (dhe për të gjithë) për ndërhyrjen e menjëhershme të sistemit tonë të lindur të mbrojtjes ( Porges, 2001): pjesa më e vjetër e sistemit nervor autonom, e ruajtur në fiziologjinë e të gjithë gjitarëve. Kur ndihemi vërtet të kërcënuar, Neuroception (Porges, 2004) – aftësia e lindur e sistemit nervor autonom për të zbuluar rreziqet në mjedis – aktivizon sistemin e mbrojtjes që shërben për të minuar aktivitetet kortikale me arsyetimin për të na bërë të veprojmë sa më shpejt për të mbrojtur jetën. Por, po sikur ky sistem mbrojtës të kërkohet të veprojnë për një kohë shumë të gjatë?Ndahet. Humb efektivitetin. Na bën më të ekspozuar.
Garë për të përqafuar të dashurit larg për tu ndjerë të sigurt (thirrja e lidhjes); zemërimi ndaj të ndryshëmve, të huajit, ngacmuesit, fqinjit që nuk respekton rregullat, injorancën, qeverinë, sistemin ekonomik (sulm / luftë); arratisja nga qytetet në rrezik, shpëtimi nga spitalet, shpëtimi nga zonat e kuqe, keqtrajtimi, thjesht duke pretenduar sikuar asgjë nuk po ndodh (fluturim / shmangie); ndiqni statistikat e infeksionit minutë për minutë (freeze / ngrirja); fatalizëm, mohim, heqje dorë nga mbrojtja (dorëzimi / paraqitja).
Ata që janë mësuar të jetojnë në luftë, thjesht vazhdojnë të luftojnë. Ata që janë mësuar të përjetojnë një gjendje emocionale të stresit post-traumatik ose traumatizimit kronik, me një sistem mbrojtës që është vazhdimisht raktiv në jetën e përditshme, mund të ndjehen shumë të njohur me disa situata emergjente dhe ta perceptojnë alarmin në një mënyrë shumë të ndryshme: ndonjëherë shumë , ndonjëherë shumë pak, por shpesh duke treguar një tolerancë më të madhe të stresit dhe pasigurisë. Prandaj, disa burime pozitive mund të lindin të cilat duhet të merren në konsideratë të madhe në javët e ardhshme.
- Bota është e paparashikueshme: ata që u rritën në një familje kaotike dhe jo mbrojtëse janë mësuar ta perceptojnë botën si arbitrare, të përjetojnë hipervigjilencën si një gjendje të qëndrueshme emocionale, për të mos i besuar lajmeve: për ata urgjenca aktuale mund të jetë gjendje shumë e zakonshme dhe relativisht e lehtë për t’u menaxhuar.
- Jam e pathyeshme: perceptimi i rrezikut subjektiv është i kushtëzuar fuqimisht me faktin e të pasurit trauma në fëmijërinë e hershme dhe sistemi i mbrojtjes rrezikon të mbivlerësohet ose nënvlerësojë rreziqet që lidhen me një situatë potencialisht të rrezikshme; pjesa e sulmit (luftë) mund ta perceptonte kërcënimin e infektimit si plotësisht të padëmshëm, duke eliminuar kështu (të paktën përkohësisht!) ndjenjën e cenueshmërisë dhe të frikës.
- Vetëm vetëm: ata që janë përshtatur, që nga fëmijëria, për të jetuar në vetmi,në praninë e njerëzve në të tilla situatat kërcënuese(të karantinimit në shtëpi me familjarë), mund të ndjehen të sigurt për të gjetur veten në një gjendje të njohur të izolimit, me më pak rrezik për ndërhyrje dhe rreziqe të jashtme, por jo më vetëm sepse e njëjta gjendje ndahet me familjen, miqtë, të afërmit dhe (tani) pjesën tjetër të njerëzimit.
- Më duhet të përfitoj sa më shumë nga ato që kam:kujt I është dashur të mbrojë veten që kur ishte fëmijë dhe me pak mundësi(mjete,buxhet), është i prirur natyrshëm që të vlerësojë shpejt mundësitë dhe burimet në mjedisin përreth dhe të zgjedh burimet që ai ka tashmë, pa vuajtur shumë kufizimet, shqetësimin në mundësitë e pakta dhe heqen dorë nga komoditet;
- Kufijtë e qartë: ata që kanë përjetuar situata marrëdhënieje të keqtrajtimit dhe neglizhencës kanë mësuar që herët se afërsia me qeniet e tjera njerëzore mund të jetë e vështirë për tu menaxhuar; një sistem shoqëror që rregullon sjelljen individuale, distancat (karantinimi)që ju fton të mbroni veten, mund të thjeshtojë disa aspekte të jetës shoqërore dhe të japë lehtësim për ata që priren të ndjehen fajtorë kur thonë “thonë jo”.
- Unë jam i pafuqishëm: ndjenja e mbingarkimit nga ngjarjet është e padurueshme, por ata që e kanë përjetuar dhe më parë do të jenë në gjendje të dëgjojnë dhe kuptojnë më shpejt se të tjerët se respektimi i zgjidhjeve të ofruara është më mirë sesa të ndjeheni të shtypur dhe të mos jenë në gjendje të reagojni fare;
- Kritik i brendshëm: pjesët kritike kanë tendencën t’i bëjnë njerëzit të ndjehen aktiv, të gatshëm, të fortë, të aftë, deri në parim, por kanë një prirje drejt vetëflijimit dhe konkurrencës, ndonjëherë të vështira për t’u përmbajtur; në këtë fazë ata në vend të kësaj mund të zvogëlojnë presionin e brendshëm: nëse nuk varet më nga zgjedhja e individit, nëse qëndrimi ende është funksional për mbijetesë, atëherë mund të bëhet më e lehtë t’i jepni vetes leje për të qëndruar në shtëpi, pushim, përkushtim vetes, qëndroni. Do të shikoni që mund të ketë një lehtësim të papritur, por të këndshëm më besoni.
Sidoqoftë, disa situata specifike dhe të përditshme që lidhen me gjendjen e “karantinës së detyruar”, të cilës po i nënshtrohemi të gjithë, mund të bëhen shkaktarë shumë të fuqishëm të traumave antike(të së shkuarës) ose të riaktivizojnë emocionet negative pikërisht për shkak të lidhjes me disa përvoja të së kaluarës.
“Karakteri i karantinës: le të ndihmojmë!”
- Unë jam vetëm: A kemi mësuar prej fëmijërisë që të jesh vetëm është e rrezikshme? Që të qenit larg nga të tjerët mund të jetë një kërcënim për mbijetesën tonë? Ata që jetuan në fëmijëri shumë vetminë dhe neglizhencën mund ta ndjejnë këtë izolim si braktisje; pjesa emocionale mund të mos jetë në gjendje të dalloj gjendjen e përkohshme të izolimit nga të qenit vetëm emocionalisht dhe të padukshëm për ata që na duan; le të ndihmojmë njëei tjetrin të dallojmë izolimin nga vetmia: Cfarë mund të na ndihmojë të ndihemi më të lidhur me të tjerët?
- Unë jam bllokuar: Cfarë ndodh brenda nesh kur kemi një sensacion që nuk jemi në gjendje të ikim nga ajo që na frikëson ,nga ajo që na tremb? Shtëpia duhet të jetë një vend i mbrojtur për të gjithë,që na fal ndjenjën e sigurisë.Por për të rriturit është një çështje e kushtëzuar thellësisht nga përvojat e kaluara(e shkuara): thjeshtë ideja për të mos pasur këtë liri të lëvizjes mund të aktivizojë tek ne gjendje ankthi dhe zemërimi shumë intensiv në ata që kanë përjetuar trauma në lidhje me këtë; le të përpiqemi të vëzhgojmë se çfarë e bën situatën aktuale të ndryshme nga ajo që kemi përjetuar në të kaluarën, le të ndihmojmë njeri tjetrin edhe veten që të mos identifikohemi nga ato ndjesi dhe emocione (Fisher, 2017), por le t’i vëzhgojmë ato për atë që ato janë: thjesht kujtime.
- Unë jam i pafuqishëm: Cfarë ndodh brenda nesh kur kemi një sensasion që nuk jemi në gjendje të veprojmë. Që nuk jemi në gjendje të bënjmë asgjë kundër përparimit të një rreziku? Ata që kanë mbijetuar nga traumat që kanë çuar në rrezikimin e jetës së tyre një ose më shumë herë, e dinë që ndjenja e pafuqisë mund të jetë e paqëndrueshme dhe shtrëngimi i këtyre javëve mund të ndihet nga disa pjesë emocionale që mund të mbështesin të njëjtin sens të pafuqisë dhe rrezikut; ne duhet ta ndihmojmë mendjen tonë të orientohet në të tashmen: ne duhet të vendosim hapësirë ,të lirë dhe të sigurt, midis së kaluarës dhe së tashmes, midis vendit ku jemi tani dhe vendit që ishim në të shkuarën ,jepnni secilit vend një emër të ndryshëm (Fisher, 2017)
- Nuk mund të vë kufij: si e menaxhojmë afërsinë ose ndërhyrjen e tepërt? Ata që kanë jetuar në një familje të dhunshme ose kërcënuese, mund ta perceptojnë afërsinë e detyruar fizike, me familjarët e tyre, bashkëjetuesit ose shokët e dhomës, si të paqëndrueshëm në këto ditë dhe manifestojnë simptoma ankthi, somatizimi ose sikleti / dorëzimi përballë zgjatjes së kësaj situate; le të përpiqemi të drejtojmë vëmendjen ndaj stimujve që mund të na ndihmojnë të krijojmë një hapësirë të brendshme, të lirë dhe të sigurtë mendore, e cila mund të vazhdojë të na mirëpresë: argumentim, yoga, meditim, frymëmarrje, shkrim, lexim, vizatim, duke luajtur.
- Kam frikë se po vdes: perceptimi i rrezikut subjektiv është i kushtëzuar fuqimisht duke pasur trauma në fëmijërinë e hershme dhe sistemi i mbrojtjes rrezikon mbivlerësimin ose nënvlerësimin e rreziqeve që lidhen me një situatë potencialisht të rrezikshme; ndjehen të prekshëm, mund ta bëjnë një pjesë të vogël dhe të frikësuar të ndiejë një rrezik më të madh ose disproporcional ndaj kushteve aktuale të jetesës; ne zgjedhim një informacion pak të besueshëm për mendjen, vlerësojmë rreziqet aktuale dhe veprimet e ndërmarra për të mbrojtur veten tonë, të përballemi me disa njerëz të besuar që janë në gjendje të na sigurojnë.
- Jam jashtë kontrollit: çfarë na ndihmon të rregullojmë emocionet tona? Si ndihet të mos kemi atë që zakonisht na ndihmon kur jemi të tensionuar, të trishtuar, të zemëruar në fund të ditës? Shumë burime, të përdorura normalisht në jetën e përditshme, mund të provohen si burime mbijetese, në mungesë të të cilave mund të lindin jo vetëm mërzitja e thjeshtë, por edhe emocione më të forta frike, zemërimi, faji ose turpi. Si mund ta zëvendësoj atë që më ndihmoi? Le të përpiqemi të jemi kuriozë dhe krijues, të heqim dorë nga ato që nuk kemi tani dhe të kërkojmë burime të reja që mund të plotësojnë të njëjtat nevoja për rehati, rregull, siguri, shpërqendrim. Ose nëse mundemi, lëmë hapësirë dhe vëzhgojmë atë që është e mundur ndalojmë të vepruari apo së kërkuari zgjidhje porthjesht shijojmë veten dhe familjet tona.
Me siguri nuk do të ketë receta të vlefshme për të gjithë, por në javët në vijim do të jetë e rëndësishme që të gjithë të jenë në gjendje të njohin mendimet dhe emocionet që mund të na mashtrojnë, t’i japin vetes kohë dhe hapësirë për të ndërtuar dhe forcuar burimet e brendshme dhe të vendosin vetë-kujdesin në qendër ,më në fund. Le të mbështetemi te një i rritur brenda nesh, i cili është në gjendje të mbrojë veten e tij dhe të dëgjojë emocionet natyrshme që do të vijnë pa u mbingarkuar, dhe mbase për të na bërë të jetojmë këtë herë – të çuditshme për të gjithë – në një mënyrë që do të jetë mirë t’i tregoni në të ardhmen si histori.
Përgatitën: Sonila LUZI, Psikologe edukimi dhe Milita TUPI, Psikologe edukimi
Bibliografi
- Porges, S.W. (2004). Neuroception: A Subconscious System for Detecting Threats and Safety. Zero to Three, 5, 19-24.
- Porges, S.W. (2001). The polyvagal theory: phylogenetic substrates of a social nervous system. International Journal of Psychophysiology, 42:123-146.
- Janina Fisher (2017), Guarire la frammentazione del sé. Come integrare le parti di sé dissociate dal trauma psicologico, Raffaello Cortina Editore.
Burimi: Psikologjia dhe Shëndeti.com
